Niet elk gebouw wordt een lang leven gegund. Na verloop van tijd kan een gebouw te groot worden, of juist te klein, voor de functie die het vervult. De architectuurstijl wordt als ouderwets ervaren en past niet meer bij de uitstraling die de stad of het bedrijf nastreeft. Panelen vallen van de gevel, de lift werkt niet meer of het gebouw is niet energiezuinig genoeg. Het zijn allemaal redenen waardoor een gebouw vroegtijdig gesloopt kan worden – soms al na twintig jaar. Voor een aantal gebouwen is de waardering echter zo groot dat ze worden geconserveerd in de tijd, onze monumenten. En dan is er nog een laag alledaagse gebouwen die aanpassingen ondergaan ter verbetering van de leefbaarheid. Die aanpassing is belangrijk voor het leven van gebouwen.
“Some buildings seem to flow with time, they flow with us”, zegt de Amerikaanse schrijver Stewart Brand (1938) in de eerste aflevering van de BBC serie How Buildings Learn (1994), naar de gelijknamige publicatie over het leven van gebouwen.¹ Brand is beter bekend als milieuactivist, futurist en schrijft over brede thema’s als technologie, milieu en het samenleven. In How Buildings Learn. What happens after they’re built (1994) onderzoekt hij gebouwen in de tijd, door welke mechanismen gebouwen veranderen en hoe zij aanpassingen in de tijd toestaan.² Brand stelt dat: ‘Architecture has trapped itself by insisting it is ‘the art of building’. It might be reborn if it redefined its job as ‘the design-science of the life of buildings.’³ Wat bedoelt de auteur met deze stelling? Brand is echter niet de enige die een kader geeft voor de analyse van gebouwen in de tijd. Ook andere auteurs hebben zich gewaagd aan de analyse van de gebouwde omgeving in een poging de veranderingen waaraan architectuur onderhevig is te begrijpen. Hoe verhoudt Brands stelling zich tot het denken over het leven van gebouwen? Door het gedachtengoed van deze auteurs te vergelijken met het pleidooi van Brand, komen er mogelijk nieuwe inzichten naar voren die helpen bij het denken over het leven van gebouwen. Tot slot kan worden afgevraagd of de benadering van Brand nog relevant is in de huidige tijd.
In dit essay wordt het standpunt van Brand nader bekeken aan de hand van relevante literatuur over de gebruiksgeschiedenis en biografie, obsolescence, resilience, het lerend vermogen van gebouwen en de waardering van gebouwen als stedelijke artefacten en permanenties.⁴ Dit essay is opgedeeld in vier onderdelen. Het eerste deel is een introductie op de stelling uit How Buildings Learn om te ontdekken wat de redenatie achter dit standpunt is. Het tweede deel is een verdieping op de thema’s rondom het leven van gebouwen aan de hand van relevantie literatuur. Jan Kolen en Hans Renes over de biografische methode, Freek Schmidt over de gebruikslagen van een gebouw, Aldo Rossi over stedelijke feiten en tot slot Daniel Abramsons’ opvatting over stedelijke obsolescence helpen bij het nuanceren van Brands standpunt.⁵ Het derde deel van dit essay behandelt de veelgenoemde oorzaak van gebouwen die zich slecht laten aanpassen – het modernisme – en problematiseert daarmee het eerste deel van Brands stelling. Het vierde gedeelte gaat in op de belangrijkste concepten voor het bouwen voor de lange adem en nuanceert het tweede deel van de stelling. Tot slot vormt de conclusie een samenvatting van de opgedane kennis en een aanbeveling voor de bestudering van het leven van gebouwen.

Het leven van gebouwen volgens Stewart Brand

In How Buildings Learn analyseert Brand de aanpassingen aan gebouwen in het verloop van tijd, in een poging het leven van gebouwen te begrijpen. Hij stelt dat het gebouw een van de weinige menselijke artefacten is die verbeterd met de tijd – indien het de kans krijgt tot aanpassing door haar bewoners en gebruikers. Verandering – en veroudering – is echter onontkoombaar. Brand pelt de verschillende gebruikslagen af van een gebouw om tot nieuwe inzichten te komen.⁶ Met deze methode, genaamd ‘Shearing Layers’ (afb. 1), ondervindt hij drie veroorzakers van verandering: technologie, geld en mode.⁷ Bovendien differentieert hij drie typen gebouwen om de snelheid inverandering te duiden, namelijk het commerciële gebouw, het woonhuis en het institutionele gebouw.⁸ Volgens Brand zijn commerciële gebouwen het meest aan verandering onderhevig, institutionele gebouwen het minst en verandert het woonhuis het meest organisch. Hoewel deze typen gebouwen sterk van elkaar afwijken, is er in realiteit meer sprake van verwevenheid van functies en verandering.⁹
In de appendix van How Buildings Learn schrijft Brand het volgende: ‘Architecture has trapped itself insisting it is ‘the art of building’. It might be reborn if it redefined its job as ‘the design-science of the life of buildings’.¹⁰ Deze stelling laat zich als volgt vertalen: ‘Architectuur heeft zichzelf in de val gelokt door erop te staan dat het ‘de kunst van het bouwen’ is. Het kan herboren worden als het zijn taak opnieuw defnieerde als ‘de ontwerpwetenschap van het leven van gebouwen’.
Met ‘the art of building', ofwel de kunst van het bouwen, doelt Brand op architectuur. Hij stelt dat de mens architectuur beschouwd als iets permanents – een onveranderlijke structuur.¹¹ De architectuur van met name de 20ste eeuw versterkte dit idee. Brand citeert Sullivan’s form-follows-function om aan te geven dat dit modernistische gedachtengoed ‘misled a centruy of architects into believing that they could really anticipate function’.¹² Dit geloof in bouwen naar een vaststaande functie staat haaks op het idee dat een gebouw onderhevig is aan verandering, groei en verbetering.
Brand pleit voor ‘design-science of the life of buildings’, ofwel de ontwerpwetenschap voor het leven van gebouwen. Hij ontkent dat een gebouw een vaststaand feit is, door te stellen dat een gebouw gebruikt de emblematische then-they-shape-us-uitspraak van Churchill om aan te geven dat dit een altijd nieuwe gebruiken vereist en daardoor is verandering een onvermijdelijk gegeven.¹³ Brand gebruikt de emblematische then-they-shape-us-uitspraak van Churchill om aan te geven dat dit een realistischer kijk op architectuur is.¹⁴ Het gegeven dat gebouwen veranderen moet opgenomen worden in de ontwerppraktijk, zodat een gebouw niet als een vaststaand gegeven maar als organisch en functionerend geheel kan worden ontworpen.
Het verschil tussen de kunstvorm en de ontwerpwetenschap is de veranderende zienswijze op het gebouw: van statisch gegeven naar een meer op de gebruiker georiënteerd baken. Bouwen op een manier die aanpassingen in de tijd toestaat, verlengt de levensduur van gebouwen en leidt tot betere gebouwen, volgens Brand.¹⁵ “Flow, continual flow, continual change, continual transformation” zijn de woorden van Rina Swentzel die Brand gebruikt om aan te geven hoe het jarenlang is geweest – en zou moeten zijn.¹⁶

Het leven van gebouwen nader bekeken

Er lijkt zich een tendens in de architectuur te voltrekken waarbij er niet meer enkel naar het oorspronkelijke ontwerp of gebouw wordt gekeken om het gebouw te begrijpen, maar vanuit een breder perspectief. Hoe architectuur zich voordoet, wordt niet enkel uitgelegd aan de hand van architect en ontwerp, maar is steeds vaker een kwestie van het onderzoek naar het ‘leven van gebouwen’.
Brand is niet alleen in het kijken naar verschillende lagen, ook in het veld van het ‘landschap’ zijn er pogingen gedaan tot het afpellen van verschillende lagen gebruiksgeschiedenis. De landschapsarcheoloog Jan Kolen en historisch geograaf Hans Renes beschrijven in Landscape Biography hoe de biografische benadering zijn/haar intrede heeft gedaan in de analyse van het landschap.¹⁷ De biografische benadering gaat uit van het landschap als een door mensen gevormd product met een levensloop, over de jaren ontstaan door sociale, eocnomische en demografische ontwikkelingen in de samenleving.¹⁸ De ontwarring van deze biografie kan tot nieuwe inzichten en en beter begrip van het landschap leiden.
Architectuurhistoricus en ruimtelijk adviseur Freek Schmidt schrijft in Het gebouw als bewijs (2016) over gebouwen en hun aanpassingen. In het hoofdstuk Moet aangepast worden beargumenteert hij hoe het kijken naar gebruiksgeschiedenis een meerwaarde kan opleveren bij transformaties. Schmidt stelt dat gebouwen zelden worden gerealiseerd zoals oorspronkelijk ontworpen.¹⁹ Bovendien was er zelfs lange tijd sprake van een voortdurend ‘herontwerpen’ tussen het eerste idee en de oplevering van een gebouw. Deze bouwpraktijk wordt ook wel building-in-time genoemd – vrijelijk vertaald naar het bouwen met tijd – waarbij een gebouw in de loop van de tijd wordt gebouwd en daarmee kan reageren op veranderingen in behoeften.²⁰ Als vanzelf ontstaan hierdoor meerdere bouwlagen. Schmidt deelt hierin Brands visie dat een gebouw geen kunstwerk is, ‘maar een object dat door voortdurende aandacht evolueert’.²¹
Veel eerder schreef de Italiaanse architect en ontwerper Aldo Rossi in De architectuur van de stad (2002), dat oorspronkelijk in 1966 verscheen, een soortgelijk betoog.²² Rossi pleit voor een waardering van de stad als iets dat in de loop der tijd is ontstaan.²³ De stad is een representatie van het verleden en heden, iets wat zichtbaar wordt in de gebouwde omgeving. Architectuur die lange tijd ‘overleeft’, zoals monumenten, zijn daarom belangrijk voor de structuur van de stad. Hierover stelt de auteur: ‘in werkelijkheid blijven voor ons elementen betekenis hebben waarvan de functie in de loop van de tijd verloren is gegaan.’²⁴ Rossi biedt de architectuurgeschiedenis een nieuw perspectief door de stad als architectuur te beschouwen – als artefact – zowel afzonderlijke gebouwen als de stad in zijn geheel.
De architectuurhistoricus Daniel Abramson verbindt in Obsolescence (2016) de gebouwde omgeving niet aan architectuurstromingen en esthetiek, maar aan het kapitalistisch systeem waarin de architectuur is vervaardigd.²⁵ Obsolescence laat zich in deze context vertalen als het in onbruik raken van een gebouw, waarbij deze niet noodzakelijk oud of verouderd hoeft te zijn. Abramson benoemt – net als Brand - dat veranderende technologie, economie, en stijl en smaak aan het begin van de twintigste eeuw de veroorzakers waren van stedelijke veroudering.²⁶ Hij beschouwt deze pijlers echter in het licht van obsolescence – niet verandering – en stelt dat dit onlosmakelijk met het kapitalisme verbonden is. In overeenkomst met de redenatie van Brand, benoemt Abramson dat: ‘different types of buildings […] obsolesced at different rates – hotels, for example, faster than banks, since the former were more vulnerable to quick changes in style and change’.²⁷ Abramson pelt niet zozeer de gebruikslagen af van het gebouw, maar voegt een nieuwe zienswijze toe op architectuur die bijzonder goed aansluit op de methode van Brand.

Modern de boosdoener?

Het is opvallend hoeveel voorbeelden uit de twintigste eeuw en het Modernisme – al dan niet voorzichtig - worden aangehaald als verouderde, in onbruik geraakte of niet functionerende gebouwen in de context van het ‘leven van gebouwen’. Aan de ene kant zat het tempo van bouwen er aan het begin van de twintigste eeuw flink in, door de komst van nieuwe materialen en bouwtechnieken en het kapitalisme. Zowel Brand als Abramson beargumenteren hoe de hoofdkarakteristieken van de twintigste eeuw hebben geleid tot architectuur die snel aan vervanging toe is. Maar ook het Modernistisch gedachtegoed postvatte in de loop van de twintigste eeuw in talloze architectuurstromingen, met het streven naar een gebouw enkel gericht op de functie die het diende te vervullen, het vervallen van ornament en het gebouw als compositie. Dit is voor Rossi een duidelijk pijnpunt wanneer hij het over ‘het naïeve functionalisme’ heeft, ‘dat zowel als compositieprincipe in de architectuuropleidingen als bij zijn toepassing als normatief beginsel voor de zonering van de stad de werkelijkheid ontoelaatbaar versimpelt en de verbeelding en vrijheid van de architecten al te zeer beknot.’ Schmidt benoemt dat in het Modernisme verwering van gebouwen steeds minder werd getolereerd in de poging gebouwen te isoleren in de tijd.²⁸ In de context van obsolesence is het gedachtegoed van het modernisme precies in tegenspraak met de gevolgen van moderniteit, ‘belief in progress but not in modernism’s own changeability’.²⁹
Het subtiele bewijs zou gevonden kunnen worden in de moderne universiteitsarchitectuur. Brand stelt dat institutionele gebouwen, en daarmee dus universiteitgebouwen, in hun architectuur haast verandering willen tegenhouden. Echter, het hedendaagse institutionele gebouw is vaak ook gewoon een kantoor – dus sterk aan verandering onderhevig - en daarmee bijten deze gebouwen in hun eigen staart. Gastelaars onderzocht de universiteitsgebouwen van de Universiteit Utrecht in het kader van hun vele verschijningsvormen.³⁰ Volgens Gastelaars is in de universiteitsarchitectuur veranderd door veranderende veiligheidsnormen en nieuwe technologische ontwikkelingen (technologie), de privatisering van het instituut (geld) en de komst van nieuwe architectuurstijlen (mode). Als voorbeeld draagt zij het brutalistische ‘kantoorgebouw’ Van Unnik (1969) aan, dat weinig geliefd is en zelfs als ‘ziek’ wordt beschouwd. Het weerhoudt de auteur er echter niet van om dit gebouw als een logische opvolging van vorige universiteitsgebouwen te zien. Eenzelfde soort architectuur is te vinden op de campus van de Vrije Universiteit te Amsterdam (afb.2). Jesse van Winden beschrijft hoe het brutalistische hoofdgebouw tijdloosheid moest uitdrukken.³¹ Toen het hoofdgebouw in 1973 eenmaal stond, bleek dat het gebouw niet geschikt was voor de inmiddels veranderde behoeften.
De ironie is dat hoewel deze gebouwen zich niet goed zouden laten aanpassen, weinig geliefd zijn en gebreken kennen, ze er nog steeds staan (afb. 3). Waar voor deze gebouwen enerzijds sloop loert, is er anderzijds een hernieuwede interesse in deze gebouwen – als icoon.³² Wat maakt het dat deze gebouwen de moeite waard blijken te bewaren? Speelt hier de essentie van het instituut mee, of laat het modernisme zich beter aanpassen dan gedacht? Het zou een studie apart zijn om hier verder op in te gaan. Wel laat het zien dat Brands’ stelling - en de gedeelde mening over moderne architectuur - niet meer helemaal opgaat.