Wie zich in Vinex-project Leidsche Rijn begeeft, zal een gebied aantreffen dat stads doch dorps, modern doch traditioneel is. Leidsche Rijn (wijk 9) en Vleuten-De Meern (wijk 10) vormen het gebied ten westen van Utrecht waar in de jaren negentig werd begonnen aan de bouw van ruim 30.000 woningen. Project Leidsche Rijn is de grootste Vinex-locatie van Nederland en vormt bijna een derde deel van heel Utrecht (afb.1). Een van de vele nieuwbouwbuurten is De Hoven, dat onderdeel uitmaakt van wijk 10 en zich ten noordoosten van de subwijk Vleuterweide bevindt. Het in 1996 door bureau Krier & Kohl ontworpen De Hoven lijkt in eerste instantie een traditionele woonbuurt, maar zal bij menigeen ongetwijfeld gevoelens van vervreemding oproepen.
Vervreemding betekent het op afstand komen van dat wat ooit bekend was; het impliceert verlies; het omvat de uitoefening van een wil of kracht die de persoon 'buiten' iets plaatst. In utopieën schuilt een soortgelijke vervreemding, omdat het de zoektocht betreft naar dat wat nog niet bestaat.¹ Hoewel Utopia ook wel Luilekkerlandachtige associaties oproept, is het in essentie een vorm van kritiek. Het anticipeert en ondervraagt het heden en biedt antwoorden die fundamenteel anders zijn dan de bekende.² Stedenbouw en architectuur zijn tactiele middelen om de wereld om ons heen vorm te geven, te veranderen en te verbeteren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zich vlagen van utopianism in de architectuurgeschiedenis voordoen.³
In de Verenigde Staten ontstond in de jaren negentig een stedenbouwkundige beweging met een sterk utopisch ideaal. Onder de noemer ‘New Urbanism’ verenigden zich stedenbouwkundigen en architecten, die zich kritisch toonden ten aanzien van de destijds gangbare ontwerppraktijk. Een van de buurten in Leidsche Rijn lijkt een uitwerking te zijn van de ideeën van New Urbanism. De Hoven is in een traditionalistische stijl ontworpen en roept zowel gevoelens van herkenning als vervreemding op.⁴ Het vormt in dit artikel de casus voor de analyse van New Urbanism in de praktijk. In hoeverre is het utopische gedachtengoed van New Urbanism terug te zien in de Utrechtse nieuwbouwbuurt De Hoven? De meest recente traditionele architectuur in Nederland, ook wel aangeduid als het hedendaags traditionalisme, is vaker in verband gebracht met New Urbanism. Een analyse van de architectuur en de toetsing aan de ontwerpprincipes van New Urbanism is echter nooit adequaat uitgevoerd. Dit artikel doet hier een poging toe, opdat zowel de stedenbouwkundige beweging als de meest recente Nederlandse architectuur beter wordt begrepen. Specifiek de architectuur uit de Vinex-periode verdient meer onderzoek en een genuanceerder oordeel dan het eeuwige weerklinken van de woorden ‘eenheidsworst’ en ‘façadearchitectuur’.⁵
Dit essay gaat achtereenvolgens in op het ontstaan, de doelstelling en de stedenbouwkundige- en architectuurpraktijk van het New Urbanism.⁶Aangevuld met het gedachtengoed van architectuurfilosoof Paul Dijkman vormt dit de theoretische basis van waaruit De Hoven geanalyseerd kan worden. De uiting van New Urbanism in De Hoven laat de wankele praktijk van de beweging zien. Net als andere vormen van utopianism in stedenbouw, is ook New Urbanism een experiment.

De belofte van New Urbanism

Tegen de jaren zeventig van de vorige eeuw ontstonden er problemen in steden die de opmaat vormden voor het New Urbanism gedachtegoed. Grootschalige woningbouw en modernistische ontwerpprincipes zorgden in zowel Amerikaanse als Europese steden voor monotone woonomgevingen, zij het op verschillende wijzen. Door de toegenomen welvaart, de komst van de auto en betere verkeerswegen werd het halverwege de twintigste eeuw mogelijk voor, in eerste instantie rijke stedelingen de stad uit te gaan. In de Verenigde Staten leidde dit tot het ontstaan van suburbs, rustige buurten buiten de stad waarin de American Dream werkelijkheid werd. In Europa floreerde het Nieuwe Bouwen, een op functionaliteit gerichte bouwstijl die in massa geproduceerde woonwijken mogelijk maakte. De nadruk op de bouw van grootschalige woongebieden na de Tweede Wereldoorlog zorgde echter volgens aanhangers van New Urbanism voor allerhande problematiek, zoals desinvestering in binnensteden, ongebreidelde stadsuitbreiding, segregatie, milieuproblemen en verlies aan erfgoed.⁷ De stedenbouwkundigen en architecten van het New Urbanism stelden dat in het moderne, machinegedreven tijdperk belangrijke menselijke waarden verloren zijn gegaan. De hechte gemeenschap van kleine stedelijke nederzettingen is in het geding met de komst van de suburbs, met kilometers lange wegen van huis naar werk door de komst van de auto en eentonige architectuur door geprefabriceerde materialen uit fabrieken. De suburb mist de nodige swung die een prettige, sociale en geborgen woonomgeving behoeft.
Verschillende architecten en stedenbouwkundigen die zich al langer bezighielden met de bovengenoemde problematiek en afzonderlijke ontwerpmethodieken, zoals Smart Growth en Walkable Urbanism, verenigden zich in 1993 in het Congress for the New Urbanism (CNU). Het CNU is een Amerikaanse organisatie, uitgegroeid in verschillende internationale takken, en een van de belangrijkste stedenbouwkundige bewegingen van de afgelopen decennia. Als alternatief stelde de officiële organisatie - bestaande uit onder meer Peter Calthorpe, Andrés Duany, Elizabeth Plater-Zyberk en Stefanos Polyzoides - een handvest op dat richtlijnen bood voor de manier waarop steden moeten worden ontworpen.⁸ Het onderstaande fragment vat de principes van het handvest samen:

Neighborhoods should be diverse in use and population; communities should be designed for the pedestrian and transit as well as the car; cities and towns should be shaped by physically defined and universally accessible public spaces and community institutions; urban places should be framed by architecture and landscape design that celebrate local history, climate, ecology, and building practice.⁹

Het voornaamste doel van New Urbanism is om het menselijk welzijn te vergroten door middel van de hantering van de 27 in het handvest opgenomen stedenbouwkundige principes.¹⁰ Deze principes vormen geen blauwdruk of 'regels', maar zijn flexibel toe te passen richtlijnen. Het uitgangspunt is een 'traditionele' stedenbouw die voortbouwt op 'wat werkt' uit het verleden, gecombineerd met de technologie en behoeften van de huidige tijd.¹¹ De ontwerpprincipes vormen een integraal ontwerpbeleid dat zich richt op de pijlers infrastructuur, duurzaamheid, gezondheid, diversiteit en gemeenschap. De toepassing van deze principes zou uiteindelijk leiden tot ‘healthy places for people and businesses to thrive and prosper.'¹²
New Urbanism is een vorm van utopisme, niet alleen omdat het voortkomt uit ontevredenheid, maar vooral omdat het een alternatief biedt dat zou kunnen leiden tot een betere, geliefdere leefomgeving. Dat alternatief heeft flexibel toe te passen en contextafhankelijke principes. New Urbanism biedt de ontwerprichtlijnen voor de verwezenlijking van een utopisch ideaal.

New Urbanism in de praktijk

Hoe ziet New Urbanism eruit? Een omgeving is op het eerste oog niet altijd te herkennen als behorend tot New Urbanism, omdat de 27 flexibel te interpreteren principes leiden tot uiteenlopende resultaten met verschillende kwaliteiten en zwaartepunten. Zo is New Urbanism in principe niet aan een specifieke architectuurstijl te herkennen. Volgens het handvest geldt voor architectuur de richtlijn dat ‘architecture and landscape design should grow from local climate, topography, history, and building practice’.¹³ De architectuur moet een logisch gevolg zijn van de locatie en het klimaat, is eerder inschikkelijk en bescheiden dan revolutionair (afb. 2).¹⁴ Een ander voorbeeld betreft de stedenbouwkundige structuur en luidt: 'Streets and squares should be safe, comfortable, and interesting to the pedestrian. Properly configures, they encourage walking and enable neighbors to know each other and protect their communities.'¹⁵ New Urbanisten willen met hun stedelijke structuur en architectuur duurzame mobiliteit en sociale contacten aanmoedigen. Door middel van het stedenbouwkundig ontwerp kunnen mensen aangemoedigd worden de straat op te gaan, door bijvoorbeeld de voetganger centraal te stellen en faciliteiten op loopafstand te plaatsen.¹⁶ Wat betreft de grotere stedenbouwkundige structuur staat in het handvest dat moet worden vastgehouden aan historische en natuurlijke patronen van het landschap. Dat is een traditie die volgens de aanhangers van New Urbanism eeuwenlang is gehandhaafd, maar in de moderne tijd een breuk kende. Idealiter is de stedenbouwkundige structuur in de loop van de eeuwen gegroeid, met een fijnmazig stratennetwerk. De tand des tijds is er zichtbaar, maar door constante aandacht zijn deze steden gegroeid tot aangename plekken, gevormd door en naar de mens (afb. 3).¹⁷
Deze greep uit het handvest laat zien dat de New Urbanism ontwerpfilosofie multi-interpretabel is en dat het resultaat afhangt van de creativiteit van de stedenbouwkundigen en architecten. De principes overlappen niet zelden en zijn erg generiek. Publicist, kunstenaar en architectuurfilosoof Paul Dijkman bedacht een model dat als concrete aanvulling op het New Urbanism kan worden gezien.¹⁸ Zijn benadering van architectuur in termen van ‘sferen’ en ‘levenshoudingen’ biedt een alternatief voor de sterk gerationaliseerde modernistische architectuur. Een van de zes levenshoudingen uit zijn theorie – de Dialoog – is verwant aan het New Urbanism gedachtengoed. Een stedelijke omgeving waar de Dialoog centraal staat, is een plek waar het alledaagse leven afspeelt, een plek waar compromissen worden gemaakt, waar verschillende bevolkingsgroepen samenleven en waar sociaal gedrag en de menselijke maat centraal staan.¹⁹ De stedenbouwkundige structuur en architectuur is gericht op de ‘leefsfeer’ van het thuiszijn. Een Dialoogbuurt verwelkomt, is herkenbaar maar niet uitgesproken. De Dialoogbuurt zoals beschreven door Dijkman is een theoretisch, fictief model, maar concreter dan de New Urbanism principes.

New Urbanism in De Hoven

De opzet en architectuur van het woonwijkje De Hoven in Vleuterweide doen vermoeden dat deze volgens de principes van het New Urbanism is ontworpen. De in traditionalistische stijl ontworpen huizen en smalle, gekromde straten doen wellicht nog het meest denken aan een oud-Hollands dorpje. Tegelijkertijd verraden de brandschone bakstenen en kaarsrechte stoeptegels dat dit een recent gebouwde buurt is. Maar er is meer dat wringt.
De Hoven werd in 1996 ontworpen door bureau Krier & Kohl en nadert anno 2020 zijn eindfase met de bouw van het centrumgebied. De Hoven is verdeeld in drie secties die van elkaar zijn gescheiden door rechte verkeerswegen. De afzonderlijke gebieden kennen elk een ‘bladstructuur’ met smalle straten en gekromde wegen, gestructureerd als de nerven van een blad (afb. 4). De bebouwingsdichtheid en bouwhoogte varieert in het gebied van een hoge dichtheid en hoogte in de kern, met appartementsgebouwen, naar een lagere aan de randen van het woongebied, waar de eengezinswoningen zich ‘uitvleien’. De straten met brede klinkerstoepen worden onderbroken door knikken, bochten en doorgangen naar de binnenhoven met parkeerplaatsen. Hier en daar is een plantsoen, speeltuin of grasveld aangelegd – geen weelderig, maar goed onderhouden, laag groen. De architectuur van De Hoven is gevarieerd binnen een bepaalde vormentaal en kleurpalet. De individuele woningen verschillen in bouwhoogte, dakvorm, materiaaltoepassing en ornamentatie (afb. 5). Er is geput uit een breed scala aan historische voorbeelden, zoals de boerderijwoning, statige herenhuizen en een soort burchtornamentiek (afb. 6). De Hoven is een relatief besloten, rustige woonbuurt. De krommende straten, de doorkijkjes, perkjes en gevarieerde architectuur zorgen ervoor dat geen straat hetzelfde oogt. Het parkeren in binnenhoven, de brede trottoirs en het centrum even verderop moedigen een kleine wandeling aan. Door de toepassing van een bladstructuur komen de verschillende straten uit op een hoofdstraat (de ‘hoofdnerf’) wat de kans op toevallige ontmoetingen tussen buurtbewoners vergroot (afb. 7). De variatie in architectuur en de toepassing van herkenbare woningtypen zorgen voor eenheid in verscheidenheid, wat het Dialoogkarakter zoals omschreven door Paul Dijkman ten goede komt.
Is hier sprake van New Urbanism? Op het eerste gezicht is De Hoven een onmiskenbaar andere woonomgeving dan het gros van de Nederlandse nieuwbouwwijken. Rob Krier, een van de grondleggers van het latere New Urbanism, heeft zijn ideeën hier duidelijk in de praktijk gebracht. Maar wanneer we de buurt analyseren aan de hand van de ontwerpprincipes van New Urbanism en Paul Dijkmans Dialoogbuurt, blijkt waar het schuurt. New Urbanism adviseert om de stedenbouw te baseren op historische patronen en elementen. Het gebied rondom De Hoven was oorspronkelijk een polderlandschap waar de Middelwetering stroomde. De stedenbouwkundige structuur en verkaveling van De Hoven sluit niet aan op deze historische structuur. Bovendien zou de architectuur volgens de principes van New Urbanism een logisch gevolg moeten zijn van een bepaalde tijd en plek, gestoeld op de lokale geschiedenis en bouwpraktijk. Hoewel de architectuur in De Hoven refereert aan een variatie aan Nederlandse architectuurstijlen, vormt het een vrijelijke interpretatie die zich bovendien beperkt tot de façades aan de straatkant (afb. 8). Hierdoor kan de architectuur niet beschouwd worden als een logisch gevolg van de ‘lokale bouwpraktijk’. Eveneens zou de inrichting van de openbare ruimte moeten inspelen op lokale klimaatomstandigheden om de samenkomst van buren op straat te stimuleren. Hoewel er zichtbaar aandacht is besteed aan de sfeer van de openbare ruimte, bevat de buurt echter geen geschikte buitenplaats die beschutting biedt tegen wind, regen of hitte. Architectuurfilosoof van de Dialoogbuurt, Paul Dijkman, bevestigde mijn bevindingen in persoonlijke correspondentie.²⁰ Volgens hem is de openbare ruimte te formeel ingericht. De groenaanleg had weelderiger en schilderachtiger gekund, de voortuinen hadden dieper gemogen: De Hoven mist de finesse van een New Urbanism buurt.²¹

Bovenstaande uiteenzetting maakt duidelijk dat het zeer aannemelijk is dat de betrokken ontwerpers van De Hoven inspiratie haalden uit de New Urbanism ontwerpprincipes. Eveneens blijkt dat de flexibiliteit van de richtlijnen zorgt voor een onstandvastige ontwerpfilosofie. Het duiden van een project als ‘New Urbanism’ is, afgaande op de gebouwde omgeving, een twijfelachtige praktijk. Het is maar zeer de vraag of de positieve effecten die het New Urbanism zijn ontwerpfilosofie toeschrijft ook gelden bij een minder nauwkeurige toepassing van de principes.
New Urbanism gelooft in een ideaalbeeld en de positieve effecten die de gebouwde omgeving op mensen kan hebben. Hierin is deze stedenbouwkundige beweging geen uitzondering, maar een van de vele die een alternatief gedachtengoed heeft uitgewerkt in (min of meer) praktische richtlijnen. Het centrale doel: de directe leefomgeving levendiger, gedifferentieerder en socialer maken. Maar net als andere vormen van utopisme, is New Urbanism een experiment. Hoewel de ontwerpfilosofie is veranderd, is het ontwerp- en bouwproces niet fundamenteel anders dan het door de New Urbanisten verafschuwde modernisme. Desalniettemin heeft zich onder New Urbanism een verandering voltrokken in de stedenbouw die onmiskenbaar invloed heeft gehad op Nederland. Die verandering was wellicht niet zo utopisch als gehoopt, maar wel zo experimenteel als te verwachten was.